Сiйӧ вӧлi разведчикӧн

 Иван Ногиевӧс, Кулӧмдінса зонмӧс, война суис ГУЛАГ-ын, кытчӧ сійӧ кадас эз вӧв сьӧкыд веськавнытӧ. Дерт, войнавывса юӧръяс лагеръясӧ воисны ёна сёрмӧмӧн, но век жӧ пукалысьяс гӧгӧрвоисны, мый тышыс пансис ыджыд, кыссяс кузя, и мый найӧ ковмасны жӧ фронт вылад пикӧ воӧм вождьлы. А Иванлы сэки тыри 21 арӧс, буретш ён кадыс.

Фронт вылӧ

Чукӧртісны ставнысӧ медицинскӧй комиссия вылӧ. Унджыкыс, дерт, вӧліны слабитӧмаӧсь, куш лы да кучик. Но сэні ёнасӧ эз и видлавны, видзӧдласны вылад, тапкасны пельпомад, лыясыд гиля-голя сӧмын кылӧны, шуасны: «Годен», и ставыс. Нӧшта юаласны: «Кӧсъян Рӧдинатӧ дорйыны?”» Он, дерт, шу, мый он кӧсйы. Ногиев шыӧдчис комиссияса председатель дорӧ: «Me Рӧдинаӧс дорйыны муна окотапырысь, но сӧмын оз-ӧ позь лэдзлыны кӧть нин лун-мӧд кежлӧ отпускӧ, пӧрысь мамӧс аддзӧдлыны медбӧръяысь?» Но сылы ӧткажитісны: «Война помасяс да дзикӧдз локтан, вот сэки и аддзысянныд». «А удайтчас-ӧ бӧрсӧ локны?» «Локтан! Тэ кодьясыс война вылад оз усьлыны!».

А ӧти морт комиссия вылад локтӧма да нарӧшнӧ гач пиас прудитӧма, петіс йӧз водзад да нюмъялӧ. А дукыс! Ставныс нырнысӧ тупкалісны: «Не годен!», — шуисны. Петіс коридорад да шуӧ: «Me кӧть гортӧ вола, семьякӧд аддзысьла, а ті сідз и пропадитанныд». Код тӧдас, мый сыкӧд водзӧ лои.

Мобилизуйтӧмаясӧс сӧлӧдісны скӧтӧс новлан вагонъясӧ да гурӧдісны Воркутасянь лунвылӧ. Сюйисны бӧчкаӧ трескаӧс моз, мыйта тӧрисны, туяс вердісны сола чериӧн да сетлісны мыйта колӧ ва. Мукӧдыс тшыгвывсьыд черитӧ ёна сёйисны, сэсся ӧд чериыд юктӧдӧ, ва вылӧ уськӧдчисны. Пыктавны да кулавны заводитісны. Ӧти станция дорын составсӧ тупикӧ сюйисны. Лун сулалӧны, мӧдӧс, коймӧдӧс… Паровозыс пӧ абу. А йӧзыд тшыгӧсь. Вагон костъясӧд видзӧдӧны: керкаяс сулалӧны, магазин эм, йӧз пырӧны-петӧны, нянь чӧвпанъяс нуӧны. Вагон ӧдзӧсъяс чашйисны-жуглісны, кодзувкотъяс моз, составсьыд ызӧбтісны, здук-мӧдӧн магазинад нинӧм эз коль. И бӧр вагонъясӧ пыралісны. Та бӧрын кватитчис начальствоыд, составтӧ кытшалісны, ставсӧ шобисны, но мый нӧ сэтысь сюрас… Мый босьтлісны, ставсӧ нин ньылыштісны. Та бӧрын тай ӧдйӧ, небось, паровозыд сюри, и туйыд прӧстмис. Котласӧдз эз нин сэсся сувтӧдлыны. Сэні формируйтісны подразделениеяс. Вердісны бурджыка нин, мыйкӧ капустаясӧн да мый да. И том йӧзыд ӧдйӧ и справитчисны, ӧшъяс кодь ёнӧсь лоисны. Мускулъяс брунакывны кутісны.

Но эз дыр видзны тылын, мӧдӧдiсны фронт вылӧ, сеталісны кузь штыка важпӧлӧс винтовкаяс, да штрафнӧй батальонӧн мӧдӧдісны босьтны высота. А немечыд сэні кодйысьӧма, лӧсьӧдалӧма дотъяс да дзотъяс. Бӧрвылын — асланым пулемётъяс лӧсьӧдӧмаӧсь. Уськӧдчисны атакаӧ, оз «Ура!”» горзыны, а «Е…й рот!». Немечыд оз узь: гындӧ и гындӧ, шырӧ пулемётъясӧн, миномётъясӧн, ӧрудиеясысь. Он, небось, бӧр бергӧдчы, асланым пуляяс улӧ сюран. Мукӧд вӧвлӧм фронтӧвикъяс шуӧны, мый война вылад нинӧмысь эз повлыны, но, дерт, полӧны ставныс, сӧмын оз быдӧн вермы ӧдӧлитны полӧмсӧ.

Фашистъяс дорӧ «гӧститны»

Атакаӧ уськӧдчан кор, полӧмыд вошӧ. Кулӧм йывсьыд некор думайтны. А сэсся, кыдз шуласны, судьба. Иван тайӧ тышас коли ловйӧн, весиг эз ранитчы. Коді ловйӧн коли, ставныслысь киритісны судимостьсӧ, сеталісны документъяс, мый найӧ – вӧльнӧй казакъяс, вермӧны воюйтны мукӧдкӧд ӧтлаын. Разӧдалісны мукӧд ротаӧ да батальонӧ. Тадзи Кулӧмдінса зон лои 28-ӧд стрелкӧвӧй дивизиялӧн 144-ӧд полкса радӧвӧйӧн. Первой воюйтіс пехотаын, а сэсся вӧзйысис разведкаӧ. Кыйсьысь мортыдлы кивывджык сэні лои.

Велӧдыштісны, кыдзи мортӧс шытӧг вины, кыдзи садьсӧ воштымӧныс кучкыштны да кӧртавлыны, мед ловйӧн босьтны сідз шусяна «язык» вылӧ.

Первойсӧ эз жӧ кужны воюйтнытӧ, опытыд эз вӧв. Мӧдӧдлісны «языкӧс» босьтны морт сё кымынӧс, сідз шусяна бойӧн разведкаӧ. Войнад вуджисны немечладорад, ӧзталісны, йӧйясыд, керкаястӧ. Ӧшинь пырыс фашистъяс улыс гач кежсьыныс чеччалісны. А пулемётчикъясыд ӧд оз узьны. Ракетаяс лэдзӧны, да нӧшта на керкаясыд сотчӧны, лун кодь югыд. Крӧшитісны сэні капустаӧс моз, джынсьыс этшаджыкыс бӧр воис. Дерт, «языктӧг».

Сэки начальствоыд и гӧгӧрвоис, мый тадзи разведкаад оз позь ветлынытӧ. Кутісны ичӧтик группаясӧн мӧдӧдавны. И «языкъяс» вочасӧн кутісны воавны. Дерт, кор мойвиас на, немечыд ӧд абу жӧ йӧй.

Разведкаӧ ковмыліс мунны медся лёк поводдя дырйи, кор прамӧй кӧзяин понсӧ ывла вылӧ оз лэдз. А разведчикъяслы татшӧм поводдяыд буретш медся бур, ӧд нинӧм оз тыдав, пемыд, тӧла, ставыс шувгӧ, шумитӧ. Сэки озджык ков сэтшӧма видзчысьны, ӧдйӧджык позьӧ ассьыд уджтӧ вӧчны. Удачаыд кӧ мышкӧн бергӧдчас да «языктӧг» воан, локтан войнас бара ковмас мунны. И сідз водзӧ, кытчӧдз ловъя фашистӧс он кыскы. Та бӧрын пыр жӧ шойччӧг сетӧны. Землянкаад стӧкан чистӧй спирттӧ клопнитан да немечыдлӧн синмыс плешкас кайлас, вот пӧ кодъяскӧд воюйтны лоӧ. Став киссьӧм-ротйысьӧм паськӧмтӧ пыр жӧ вежасны, дзик выльӧс сетасны, ӧд фашистъяс тылад рушку вылад кыссигад регыдӧн чашйысьӧ да нинӧмӧ воӧ. Артмас кӧ, пывсянын мыссьыштан, гатшасян нар вылад и… пара сутки кежлӧ кулан.

Мӧд луннас некод разведчикъясӧс оз пальӧд, узьӧны став узьтӧм сутки весьтас. И начальство налы нюмъялӧ, оз чиршӧдлы, сэки разведчикъяс быттъӧ нимлунасьысьяс. А кольӧ лун-мӧд, и бара лоӧ мӧдӧдчыны «языкла». Враг тылын, мед кольны ловйӧн, быдторсӧ лои сёйны. Дерт, лягушаясӧс да лёкгагъясӧс Иван эз видлы, но вот ёжӧс — удайтчыліс. Куйлӧны ӧтчыд ёртыскӧд фашистьясладорын зӧр му вылын. Луннад нинӧм он вермы, кольӧ сӧмын дзебсясьны, мед эз казявны. Друг кылӧ, кодкӧ шаркӧдчӧ. Видзӧдӧны, тупыльтчӧ ёж. Тупкис сійӧс боец пилотканас, босьтіс киас да видзӧдӧ, кыдзи пемӧсыд куткыртчис, емъяснас тупкысис. А кынӧмыс ёна сюмалӧ. Сатшкисны ёжӧс штыкнас, кос посни увъясысь ичӧтик бипур пестісны, мед тшыныс эз тӧдчы, да и жаритісны. А госа вӧлӧма, сӧмын сяльӧдчӧ би вылад. Видлісны да зэв чӧскыд кажитчис. Муртса быри, мӧд ёжик котӧртӧ. И сійӧс тшӧтш сёйисны. Тшыг кынӧмыд тай велӧдас.

«Ог орденъяс понда воюйт»

Ӧтчыд фашистъяслӧн траншеяын тӧкӧтьӧ пом эз во боецлы. Пырисны сэтчӧ кыкӧн, мукӧдыс выліас кольччисны. А немечыдлӧн ставсӧ бура вӧчӧма, пыдӧдз кодйӧма, джуджыд, оз веськыда мун, а тшупӧдъясӧн. Веськыдасӧ петны весиг он вермы. Сӧмын пулемёт позъяссӧ вӧчӧма вылӧ, пос моз сэті кайӧ. Гусьӧникӧн мунісны траншея кузя и зурасисны пулемётчикъясад. Шытӧг вины эз удайтчы, удитіс немечыд автоматысь сяркнитны, виис ёртсӧ, но и асьсӧ суӧдіс пуля. Мӧд пулемётчикыс уськӧдчис пышйыны, но коми зон суӧдіс, уськӧдіс кок вывсьыс. Туплясьӧны му вылын, куш кияснас тышкасьӧны. Оружиеыс кытчӧкӧ пемыднад усис, оз тыдав. Ён немеч веськалӧма, некыдз оз удайтчы сійӧс ӧдӧлитны, вермыны кутіс, личкис Иванӧс став тушанас, горшас тшапкысис. Став эбӧс быри, слабитіс, сӧмын думыштіс: «Эштіс тай, буракӧ, Миш Вань, тэнад олӧмыд». Дугдіс лолавны, кияссӧ уськӧдіс му вылӧ. И ылаліс фрицыд, эскис, мый джагӧдіс сійӧ Иванӧс. Лэдзис кабырсӧ да надзӧникӧн кыпӧдчис, бӧрыньтчигмоз, а кияссӧ ас водзас кутӧ, век на полӧ. Тайӧ здукас разведчиклы ки улас сюри пистолетыс. Кватитіс сійӧс, нюжӧдіс фашистлань: «Хенде хох!». И сдайтчис гитлеровец. Кӧртавліс сійӧс боец, а лэптыны вылӧ оз вермы. А сэні миян, кылӧ, котралӧны. Лои горӧдны: «Татчӧ, татчӧ!». Кылісны, кыскисны «языкӧс» траншеяысь, а Иван коли. Петны оз вермы. А немечьяс горзӧны нин дзик матын, котӧртӧны сыланьӧ, автоматысь лыйлӧны. Гӧгӧр нин тревога кыптіс, пулемётъяс ловзисны, ракетаяс енэжӧ качисны. Сэки зон котӧртіс траншея кузя и, шудыд вылӧ, пулемёт позъяд веськаліс, кайис тшупӧдъяс кузя да кыссис ас йӧз бӧрся.

Вежон та бӧрын сёрнитны эз вермы, сымӧть шамралӧма фашистыд горшсӧ. Наградитісны зонмӧс таысь «За отвагу» медальӧн. А сылы, коді кыскис «языксӧ» траншеяысь, вичмис Боевой Гӧрд Знамя орден. Оз вӧлі тӧдны, коді немечсӧ кутіс, весиг сувтӧдісны разведчикъясӧс стройӧ да пленнӧйлы тшӧктісны петкӧдлыны, коді сійӧс босьтіс. И тӧдіс ӧд, кӧть и пемыд вӧлі траншеяад, вот тайӧ мортыс пӧ менӧ гартіс. А наградатӧ бӧр он нин веж. Сэки Иван и шуис: «Ог орденъяс понда воюйт. Родина вӧсна!» Вот пӧ молодеч, шуисны сэки командиръяс.

Веськавліс ӧтчыд разведчик шойччан керкаӧ, дас лун кежлӧ бура служитӧмысь мӧдӧдлісны. А мый сэні вӧчан? Лунтыръясӧн ӧд он куйлы крӧвать вылад, кӧть эськӧ и лӧсьыд небыд вольпасяд сӧстӧм прӧстыняяс вылад нюжмасьнытӧ. Ӧд важӧн нин та йылысь вунӧдліс. Дерт, вӧліны и нывъяс обслуживайтысь персонал пиад, но найӧс важӧн нин займитӧмаӧсь, нинӧм и мӧвпавны. Дзик гажтӧм босьтіс. И локтісны видлыны салдатъясӧс кутшӧмкӧ генералъяс, ставыс дорӧ матыстчылӧны, кисӧ кутлӧны, неыджыд козинъяс сеталӧны. Кор Иван дорӧ воисны, смелмӧдчис да шыӧдчис медся ыджыд дорас: «Генерал ёрт, миянлы фронт вылын пыр сетлісны 100 грамм, а вот тані ӧбидитӧны, эз на сетлыны». Нюммуніс сэки генерал, тапкис пельпомас салдатлы, но нинӧм эз шу. Петӧм бӧрас ставыс уськӧдчисны Иван вылӧ, видӧны, мый лысьтіс тадзи сёрнитны… «Тайӧ ӧд ачыс Рокоссовский вӧлі! Ӧні вӧтлаласны миянӧс бӧр фронт вылӧ шойччигкості. Эк тэ, комик…».

Та бӧрын быд сёйигӧн мӧдісны сетавны фронтӧвӧй сё грамм. Сэки нин мӧд ног кутісны коми зон вылад видзӧдны, ошкисны: «А тэ, вӧлӧмкӧ, абу дзик йӧй».

Коми зон дорйис вӧрӧгысь Москва, мездіс Калинин, Великие Луки, Невель. Аслас ёртъяскӧд кыскыліс враг тылысь 24 «языкӧс», кӧсйис воны Берлинӧдз. Наградитӧма сійӧс казьтывлӧм нин медальӧн да кык Гӧрд Звезда орденӧн. А война кадад найӧ беспартийнӧй салдатъясыдлы эз кокниа шедны.

Эз удайтчы Кулӧмдінса зонлы воны Берлинӧдз, Невель кар босьтігӧн фашистлӧн пуля пасьвартіс сылысь шуйга кисӧ, госпитальын дӧмыштӧм бӧрын лэдзисны гортас.

Гортӧ туй вылын

Кузя ковмис локны салдатлы гортас, то подӧн, то машинаӧн кыткӧ нуыштасны. Шойччӧг вылӧ бӧрйывліс медся гӧль, пӧлӧстчӧм керкаяс, кӧні дасьӧсь вӧлі бӧръя нянь торнас юксьыны ранитчӧм боецкӧд. Озыр керкаясад эз радейтлыны татшӧм йӧзтӧ, либӧ оз восьтны, либӧ понйӧс на усьӧдасны.

Пырис ӧтчыд ӧти татшӧм керкаӧ, кӧні важӧн нин эз тӧдчы кӧзяинлӧн киыс, а олісны кӧзяйка да сылӧн шег кодь посни челядьыс. Личӧдыштіс да, кор нывбаба мыйкӧ кӧтшасын ноксис, матыстчис стенмӧ ӧшӧдӧм рамаа карточка дорӧ. А сэні сылӧн разведка взводса старшиналӧн фотоыс. Юалӧм вылӧ кӧзяйка висьталіс, мый тайӧ сылӧн война вылын усьӧм верӧсыс. Кор Иван шуис, мый ӧтлаын воюйтіс сыкӧд, то сэтшӧм рад лои аньыд, быдторсӧ ваяліс пызан вылад, мый вӧлі дзеблӧма медся пыді йӧртӧдъясас. Рытывбыд лои висьтасьны салдатлы сылӧн да старшиналӧн ӧтувъя служба йылысь, мый муніс налӧн юръяс вывті да кыдзи усис аслас му вӧсна нывбабалӧн верӧсыс.

Асывнас мӧдӧдчис водзӧ, кӧть дӧваыд и ёна корис олыштны сы ордын да шойччыштны.

Прӧйдитіс Сыктывкар, узьмӧдчыны вӧзйысис Затонӧ. Зэв бура примитісны салдатӧс, кодлӧн ёна вӧлі кынмӧма ранитчӧм киыс. Вердісны-юкталісны, шойччӧдісны. Асывнас туйӧ петігас кӧч куӧн тӧбисны доймӧм кисӧ, корисны гижны, кыдзи гортас воас. Адрессӧ сетісны, овнысӧ ӧні на помнитӧ — Белых. Но гижӧмыс сідз эз и лолы.

Та вылын эз на помась Иван Михайловичлӧн одиссеяыс. Катӧдіс сійӧ Помӧсдінӧ Эжва кузя груз, кодӧс ковмис ректыны Кырныша дорӧ видз вылӧ. Сэні кутшӧмкӧ кузь киаяс гусявлӧмаӧсь тӧвартӧ. Таысь войнавывса инвалидӧс пуксьӧдісны 10 во кежлӧ. Тадзи «аттьӧалісны» сійӧс фронт вылын ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг фашистъяскӧд косясьӧмысь. Сталин кулӧм бӧрын амнистия кузя лэдзисны Ногиевӧс гортас.

Овмӧдчис Иван ичӧтик Парма грездӧ, кытысь вӧлі гӧтырыс — Мария Дмитриевна. Чужтісны-быдтісны куим челядьӧс, стрӧитчисны. Прӧстӧ овны эз эштыв, пыр уджаліс, кыйсис.

Иван Михайловичлӧн вӧлі куим вок, ставнысӧ вевттьыліс войналӧн гыыс. Медыджыд вокыс — Ипполит, воши юӧртӧг Шӧр фронт вылын 1941 воын. Мӧд вок — Митрей, воис гортас война вылысь инвалидӧн да кувсис 1947 воын. Коймӧд вок — Вась, сідзжӧ война вылысь воис инвалидӧн, кувсьыліс 1986 воын.

Ӧні Иван Михайлович Ногиев олӧ Кулӧмдінын. Февраль 2 лунӧ сылы тырӧ 80 арӧс. Чолӧмалам вӧвлӧм повтӧм разведчикӧс тайӧ ыджыд оланпаснас да сиам сылы бур здоровье да кузь нэм!

И. ИВАНОВ

Парма гор, 2000, Февраль 1 лун (12 №).